Historia Parafii Św. Marii Magdaleny w Czersku

Począt­ki para­fii się­ga­ją dru­giej poło­wy XII w. (ks. S. Kujot, prof. G. Labu­da) i mogły mieć zwią­zek z fun­da­cją ksią­żę­cą. Pierw­sza wzmian­ka o para­fii pocho­dzi z doku­men­tu loka­cyj­ne­go, wyda­ne­go przez kom­tu­ra tuchol­skie­go Hen­ry­ka Bol­len­dorf, któ­ry ple­ba­no­wi nadał 5 łanów zie­mi. Para­fia musia­ła jed­nak powstać znacz­nie wcze­śniej, sko­ro posia­da­ła wła­sne­go pro­bosz­cza, a więc rów­nież kościół, z któ­re­go przy­pusz­czal­nie zacho­wa­ły się dwie kamien­ne kro­piel­ni­ce dato­wa­ne na z XIII i XIV/XV w. Nie wia­do­mo ile kościo­łów poprze­dzi­ło obec­ną świą­ty­nię, nie­mniej pierw­sza wzmian­ka o koście­le drew­nia­nym, pod wezwa­niem św. Marii Mag­da­le­ny, pocho­dzi z wizy­ta­cji bisku­pa H. Roz­ra­żew­skie­go z 1584 r., a więc w okre­su eks­pan­sji pro­te­stanc­kiej w tej czę­ści Pomo­rza. Wizy­ta­tor odno­to­wał, że para­fią zarzą­dzał Jakub Levi­nius, praw­do­po­dob­nie samo­zwań­czy kapłan, któ­re­go miesz­kań­cy nie akcep­to­wa­li i dla­te­go uczęsz­cza­li do kościo­ła w Racią­żu. W tym cza­sie para­fia obej­mo­wa­ła swo­im zasię­giem Mokre, Mala­chin, Łuko­wo, Zapę­do­wo, Lutom , Rytel, Będź­mi­ro­wi­ce, Złe­mię­so oraz Łąg, któ­ry już wte­dy był filią czer­skiej para­fii. W 1686 r. drew­nia­ny kościół, podob­nie jak pozo­sta­łe budyn­ki para­fial­ne, znaj­do­wał się w bar­dzo złym sta­nie. Wewnątrz świą­ty­ni (o wymia­rach 18 m x 9 m) był tyl­ko jeden ołtarz. Pod­czas dru­giej woj­ny szwedz­kiej (1700−1721) oko­li­ce Czer­ska były nęka­ne cią­gły­mi napa­da­mi i gra­bie­ża­mi. Chcąc unik­nąć ofiar w 1706 r. ks. Tomasz Gra­dzi­kow­ski razem z para­fia­na­mi uciekł do lasu, gdzie ukry­wał się przed Szwe­da­mi od Trzech Kró­li do Boże­go Cia­ła. Z kolei za cza­sów ks. prob. Szy­mo­na Plu­tow­skie­go (1735−1783), w 1756 r., kościół doszczęt­nie spło­nął z całym wypo­sa­że­niem, ale dzię­ki zamoż­nym czersz­cza­nom (Łuko­wi­czom, Kliń­skim i Orli­kow­skim) w 1760 lub 1764 r. został odbu­do­wa­ny. W tym cza­sie para­fia liczy­ła 1760 wier­nych (1259 komu­ni­ku­ją­cych) i 107 aka­to­li­ków (ewan­ge­li­ków), nato­miast w samym Czer­sku było zale­d­wie 377 miesz­kań­ców. Wypo­sa­że­nie nowej świą­ty­ni było dosyć boga­te: w wie­ży znaj­do­wa­ły się trzy dzwo­ny, a wewnątrz pięć ołta­rzy (św. Maria Mag­da­le­na z figu­rą, św. Jan Nepo­mu­cen, św. Józef, św. Anto­ni i Wnie­bo­wzię­cie NMP). Tery­to­rium para­fii, w sto­sun­ku do XVI w., powięk­szy­ło się o Nie­żu­ra­wę, Leg­bąd, Pru­sy, Łub­nę, Zim­nez­dro­je, Łosi­ny, Twa­roż­ni­cę, Ostro­wę, Ubo­gą, Zawa­dę, Ple­ni­ny, Kur­cze i Juń­czę, razem para­fia liczy­ła 23 miej­sco­wo­ści. Bar­dziej szcze­gó­ło­wy opis kościo­ła znaj­du­je się w wizy­ta­cji z 1780 r. Zakry­stia i dzwon­ni­ca były dobu­do­wa­ne do czwo­ro­bocz­nej bry­ły kościo­ła. W dzwon­ni­cy zamon­to­wa­no trzy dzwo­ny: pierw­szy wyso­ki na łokieć (58 cm), dru­gi na trzy ćwier­ci łok­cia (43,5 cm) i naj­mniej­szy na dwie ćwier­ci łok­cia (29 cm). Wewnątrz znaj­do­wa­ło się sie­dem ołta­rzy. W ołta­rzu głów­nym znaj­do­wał się obraz św. Marii Mag­da­le­ny, a powy­żej figu­ra tej­że świę­tej, drew­nia­na i wyzło­co­na „kształ­tem nie­przy­stoj­nym zro­bio­na” oraz obraz MB Czę­sto­chow­skiej. Dru­gi ołtarz w rogu, drew­nia­ny, nie­ma­lo­wa­ny, o dwóch kon­dy­gna­cjach. Na pierw­szej obraz św. Anto­nie­go z Padwy, a powy­żej obraz Wnie­bo­wzię­cia NMP. Trze­ci ołtarz drew­nia­ny, nie­ma­lo­wa­ny, rów­nież o dwóch kon­dy­gna­cjach. W dol­nej czę­ści obraz św. Józe­fa, a nad nim św. Jana Nepo­mu­ce­na z dwie­ma lilia­mi i drew­nia­nym krzy­żem. Czwar­ty ołtarz stał w rogu wiel­kie­go chó­ru po stro­nie Ewan­ge­lii, drew­nia­ny, nie­po­ma­lo­wa­ny. Na dole był sta­ry obraz Mat­ki Bożej, a nad nim obraz MB Czę­sto­chow­skiej w sukien­ce bla­sza­nej, posre­brza­nej oraz figu­ra Ducha Świę­te­go. Pią­ty ołtarz, nie­ma­lo­wa­ny, znaj­do­wał się w rogu wiel­kie­go chó­ru, po stro­nie lek­cji. W cen­tral­nym miej­scu był obraz św. Jana Nepo­mu­ce­na, a powy­żej tak­że obraz tego świę­te­go w posre­brza­nej sukien­ce, a w drew­nia­nej mon­stran­cji znaj­do­wa­ły się reli­kwie św. Jana Nepo­mu­ce­na („język iego rżnięty”).

W wiel­kim chó­rze po stro­nie Ewan­ge­lii stał ołtarz z figu­rą Ukrzy­żo­wa­nia Pana Jezu­sa, z rzeź­ba­mi św. Jana i NMP obok krzy­ża oraz św. Marii Mag­da­le­ny pod krzy­żem. Siód­my ołtarz, malo­wa­ny, stał w wiel­kim chó­rze od stro­ny lek­cji i przed­sta­wiał figu­rę św. Micha­ła Archanioła.

Dzię­ki sta­ra­niom sędzie­go człu­chow­skie­go Miko­ła­ja Paw­łow­skie­go w 1761 r. w Mokrem powsta­ła kapli­ca ku czci św. Joze­fa, któ­ra od pap. Kle­men­sa XII otrzy­ma­ła indult odpra­wia­nia mszy św., a w 1788 r. powsta­ło tam Brac­two św. Joze­fa, do któ­re­go nale­ża­ły wszyst­kie naj­zna­ko­mit­sze rody powia­tu chojnickiego.

Po dwu­dzie­stu latach czer­ski kościół znaj­do­wał się w bar­dzo złym sta­nie. Ponad­to za rzą­dów ks. Micha­ła Sto­lec­kie­go, 3.10.1828 r., spło­nę­ła drew­nia­na ple­ba­nia z zabu­do­wa­nia­mi. Muro­wa­ną z cegły ple­ba­nię posta­wio­no w 1830 r., ale kościo­ła nie uda­ło się ura­to­wać. Osta­tecz­nie roze­bra­no go w 1842 r., a dwa lata póź­niej (22.07.1844) bp A. Sedlag poświę­cił kamień węgiel­ny pod nową świą­ty­nię, któ­rą posta­wio­no 1.12.1845 r., ale bez wie­ży, gdyż tyl­ko na taki pro­jekt zgo­dzi­ły się wła­dze pru­skie. Kil­ku­let­nie zabie­gi ks. prob. Józe­fa Chrap­kie­wi­cza u władz pru­skich dopro­wa­dzi­ły do wyda­nia zgo­dy i w 1848 r. ukoń­czo­no wie­żę wyso­ką na 27 m, z zega­rem ufun­do­wa­nym przez rad­cę Kocha ze Sten­da­lu. Nowy kościół z wie­żą został poświę­co­ny 16.09.1850 r., rów­nież przez ks. bpa A. Sedla­ga. Był to pierw­szy kościół muro­wa­ny z czer­wo­nej cegły, w sty­lu neo­go­tyc­kim, o wymia­rach 29,5 m x 10,7 m. Wypo­sa­że­nie pocho­dzi­ło głów­nie z poprzed­nie­go kościo­ła: dwa ołta­rze ufun­do­wa­ne przez ks. kan. F. Łuko­wi­cza (1766), chrzciel­ni­ca i ambo­na, nato­miast w pre­zbi­te­rium sta­nął ołtarz Trój­cy Świę­tej (Her­ma­na Hana, 1611), ofia­ro­wa­ny kate­drze w Pel­pli­nie przez opa­ta cyster­skie­go Felik­sa Kosa, a w 1845 r. prze­ka­za­ny para­fii Czersk przez kapi­tu­łę pelplińską.

Wkrót­ce oka­za­ło się, że szyb­ki roz­wój gospo­dar­czy Czer­ska, dru­giej poł. XIX w, wią­zał się z gwał­tow­nym przy­ro­stem demo­gra­ficz­nym. Nowy kościół mógł pomie­ścić 1250 osób (250 miejsc sie­dzą­cych i 800 sto­ją­cych) i na począt­ku XX w. oka­zał się za mały dla dwu­na­sto­ty­sięcz­nej para­fii. Mimo utwo­rze­nia para­fii w Łęgu (15.02.1859) czer­ski kościół nadal nie mie­ścił więk­szo­ści wier­nych , dla­te­go 4.08.1887 r. roz­po­czę­to sta­ra­nia o zezwo­le­nie na roz­bu­do­wę świą­ty­ni. Ponie­waż wła­dze rejen­cji w Kwi­dzy­nie nie przy­chy­li­ły się do wnio­sku, para­fię ponow­nie pomniej­szo­no przez utwo­rze­nie samo­dziel­ne­go wika­ria­tu w Rytlu (1889). Z danych wyni­ka, że w 1895 r. para­fia liczy­ła 8 965, a w 1905 r. już 11 338 wiernych.

Roz­wój gospo­dar­czy spo­wo­do­wał przy­rost bied­nej war­stwy spo­łe­czeń­stwa. W Czer­sku pod koniec XVIII w. powstał przy­tu­łek dla 4 szpi­tal­ni­ków, ufun­do­wa­ny przez pod­ko­mo­rze­go Dem­biń­skie­go. W 1832 r. budy­nek się zawa­lił, dla­te­go w 1838 r. pro­boszcz ks. J. Chrap­kie­wicz pobu­do­wał nowy szpi­tal dla bied­nych o 4 izbach. W 1884 r. budy­nek z zaple­czem sprze­da­no Józe­fo­wi Pac­ke­ise­no­wi, a za uzy­ska­ne środ­ki zaku­pio­no dom przy ul. Schut­ta, w któ­rym zamiesz­ka­ło 4 szpi­tal­ni­ków i kościel­ny. Dla opie­ki nad cho­ry­mi ks. pro­boszcz P. Beh­rendt w 1896 r. roz­po­czął sta­ra­nia o spro­wa­dze­nie do Czer­ska zakon­nic, któ­re przy­by­ły do para­fii 2 paź­dzier­ni­ka 1896 r. i zamiesz­ka­ły w miesz­ka­niu Ban­ku Czer­skie­go przy ul. Schut­ta. Było to pięć sióstr elż­bie­ta­nek. W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym pro­wa­dzi­ły ochron­kę i szko­łę dla dziew­cząt oraz odwie­dza­ły cho­rych po domach.

Obec­ny kościół, muro­wa­ny na bazie krzy­ża łaciń­skie­go z czer­wo­nej cegły, w sty­lu neo­go­tyc­kim, wybu­do­wa­no w latach 1910 – 1913. Budo­wę roz­po­czął ks. Jozef Wysoc­ki, któ­ry zdą­żył poświę­cić kamień węgiel­ny, gdyż zmarł na począt­ku 1911 r.. Budo­wę kon­ty­nu­ował nowy pro­boszcz ks. Kazi­mierz Spren­gel, któ­ry dopro­wa­dził do kon­se­kra­cji świą­ty­ni, któ­rej 27 kwiet­nia 1913 r. doko­nał sufra­gan ks. bp Jakub Klun­der. Nowa świą­ty­nia ma wymia­ry 53 m x 18,50 m (w tran­sep­cie 29,60 m), a wys. wie­ży wyno­si 40 m, z zega­rem o czte­rech tar­czach fir­my „J.E. Weu­le Boc­ke­nem” z 1912 r.

Więk­szość wypo­sa­że­nia pocho­dzi­ła z poprzed­niej świą­ty­ni, któ­re na czas budo­wy prze­nie­sio­no do pro­wi­zo­rycz­nej kapli­cy, posta­wio­nej na pla­cu, gdzie obec­nie znaj­du­je się sala gim­na­stycz­na Liceum Ogólnokształcącego.

Ołtarz Trój­cy Świę­tej Her­ma­na Hana (1611) usta­wio­no w pre­zbi­te­rium, a rzeź­biarz Koeh­ler z Ber­li­na w 1913 r. dosta­wił do nie­go kota­rę pod­trzy­my­wa­ną przez dwa anio­ły. W pre­del­li znaj­du­je się obraz „Kon­cert aniel­ski” H. Hana (ory­gi­nał w Muzeum Die­ce­zjal­nym). W połu­dnio­wej czę­ści tran­sep­tu usta­wio­no ołtarz Świę­te­go Krzy­ża z 1766 r., dzie­ło Dawi­da Boh­ra, z her­bem litew­skim New­lin na men­sie ołta­rzo­wej i ini­cja­ła­mi fun­da­to­ra F. Ł. C. C. (Fran­ci­scus Łuko­wicz Cano­ni­cus Camie­nen­sis). W pół­noc­nej czę­ści tran­sep­tu usta­wio­no ołtarz Św. Micha­ła Archa­nio­ła, rów­nież autor­stwa Dawi­da Boh­ra, (1766), któ­ry za cza­sów ks. J. Woje­wód­ki (1829), na koszt wła­ści­cie­la Sto­dó­łek Fran­cisz­ka Blu­mow­skie­go odno­wił wędrow­ny malarz. Obok ołta­rza Św. Krzy­ża w 1912 r. usta­wio­no ołtarz dedy­ko­wa­ny NMP, wyko­na­ny przez fir­mę „Wal­la” z Wro­cła­wia (w 1956 r. umiesz­czo­no w nim obraz MB nama­lo­wa­ny przez W. Dra­piew­skie­go z Pel­pli­na), a z dru­giej stro­ny ołtarz Św. Marii Mag­da­le­ny, autor­stwa Nowa­kow­skie­go z Pozna­nia (1912). Obraz świę­tej patron­ki jest dzie­łem W. Dra­piew­skie­go z Pel­pli­na (1956). Dzie­łem fir­my „Wal­la” są rów­nież krat­ki przez ołta­rzem i dwa kon­fe­sjo­na­ły. Nowa­kow­ski wyko­nał ambo­nę (1913), ale bal­da­chim wyko­rzy­stał ze sta­re­go kościo­ła (1700). Bocz­ne skrzy­dła daw­nych ołta­rzy wyko­na­no w 1913 r. według pro­jek­tu taj­ne­go rad­cy budow­la­ne­go Hos­fel­da. Nad głów­nym wej­ściem do kościo­ła znaj­du­je się rzeź­ba Św. Marii Mag­da­le­ny o wys. 90 cm, dłu­ta arty­sty Tril­l­ha­se z Erfur­tu. Mala­tu­rę skle­pie­nia wyko­nał prof. Otto Lin­ne­mann z Frank­fur­tu nad Menem, któ­re­mu poma­ga­li K. Jasnoch i F. Konit­zer z Czer­ska. Malo­wi­dła sufi­to­we przed­sta­wia­ją sce­ny ze Sta­re­go Testa­men­tu i ale­go­rie z Nowe­go Testa­men­tu. W 1913 r. wyko­na­no 28-gło­so­we orga­ny pneu­ma­tycz­ne w fir­mie Paw­ła Voelk­ne­ra z Byd­gosz­czy, któ­re w 1958 r. prze­bu­do­wał Z. Pie­trzak z Wro­cła­wia i dodał nowy kon­tu­ar o dwóch manu­ałach z peda­łem. W 1985 roku fir­ma K. Urbań­skie­go z Byd­gosz­czy doko­na­ła kapi­tal­ne­go remon­tu instru­men­tu, łącz­nie z wymia­ną wszyst­kich mem­bran. W 2014 r. Robert Szczy­giel­ski z Łęga wymie­nił miech i zamon­to­wał nowy sil­nik wiatrownicy.

W latach 1917 – 1922 powsta­ło osiem sta­cji Dro­gi Krzy­żo­wej w sty­lu neo­re­ne­san­so­wym, autor­stwa Guter­man­na z Mona­chium. W 1955 r. jego dzie­ło dokoń­czył W. Dra­piew­ski z Pelplina.

W okre­sie zarzą­dza­nia para­fią przez ks. kan. Fran­cisz­ka Dro­sta (1945−1972), mimo bra­ku mate­ria­łów i restryk­cji władz komu­ni­stycz­nych, nie­mal­że całe wypo­sa­że­nie świą­ty­ni zosta­ło odno­wio­ne. Poza wymie­nio­ny­mi, w latach 1959 – 1965 pod­da­no kon­ser­wa­cji wszyst­kie ołta­rze i chrzciel­ni­cę, posta­wio­no ołta­rze św. Anto­nie­go i św. Judy Tade­usza. W 1957 r. w wie­ży zamon­to­wa­no trzy dzwo­ny odla­ne w pra­cow­ni J. Fel­czyń­skie­go: św. Fran­ci­szek (500 kg), św. Kazi­mierz (800 kg) i św. Maria Mag­da­le­na (1650 kg), a czwar­ty (ok. 1500 kg) z 1907 r. prze­nie­sio­no z kościo­ła ewan­ge­lic­kie­go. Poprzed­nie w 1941 r. ukra­dli Niem­cy na cele zbrojeniowe.

W latach 1985 – 2012 ołtarz głów­ny poma­lo­wa­no na kolor kości sło­nio­wej, wyma­lo­wa­no ścia­ny świą­ty­ni, wyko­na­no okna witra­żo­we z popier­sia­mi współ­cze­snych świę­tych, gra­ni­tem wyło­żo­no pre­zbi­te­rium, wie­żę pokry­to bla­chą mie­dzia­ną, odre­stau­ro­wa­no tar­cze i wska­zów­ki zega­ra oraz zain­sta­lo­wa­no elek­tro­nicz­ne kuran­ty. W koście­le zmie­nio­no insta­la­cję elek­trycz­ną, wyko­na­no sedi­lia w pre­zbi­te­rium dla mini­stran­tów. Plac przy­ko­ściel­ny wyło­żo­no polbru­kiem i wyko­na­no pod­jazd dla nie­peł­no­spraw­nych. Ponad­to wybu­do­wa­no kapli­cę filial­ną w Krzy­żu i dom przed­po­grze­bo­wy z chłod­nią przy koście­le, ogro­dzo­no nową część cmen­ta­rza sty­lo­wym ogro­dze­niem od ul. Dra Zie­liń­skie­go wraz z nową bra­mą cmen­tar­ną i utwar­dzo­no nie­któ­re ale­je cmen­ta­rza pły­tą chod­ni­ko­wą. Wyre­mon­to­wa­no część wika­riat­ki z prze­zna­cze­niem na miesz­ka­nie dla pro­bosz­cza na eme­ry­tu­rę, cał­ko­wi­cie wyre­mon­to­wa­no orga­ni­stów­kę i ocie­plo­no ple­ba­nię. W okre­sie zarzą­dza­nia para­fią przez ks. Hen­ry­ka Kotlen­gę bar­dzo roz­wi­nę­ło się też para­fial­ne dusz­pa­ster­stwo, dzia­ła­ło ok. 20 grup i stowarzyszeń.

W latach 2013 – 2017 na nowo wyzło­co­no ambon­kę i ołtarz poso­bo­ro­wy z 1980 r., wyko­na­no cał­ko­wi­cie nowe nagło­śnie­nie, alarm w pre­zbi­te­rium i elek­tro­nicz­ne ste­ro­wa­nie dzwo­na­mi (poprzed­nie znisz­czy­ła burza) oraz wyma­lo­wa­no zakry­stię i uszczel­nio­no dach nad zakry­stią. Fir­ma „Monu­ment” wyko­na­ła inwen­ta­ry­za­cję i pro­jekt kościo­ła, wyma­ga­ne do zmia­ny poszy­cia dachu świą­ty­ni oraz doku­men­ta­cję ogro­dze­nia cmen­ta­rza. W Krzy­żu wyre­mon­to­wa­no kapli­cę i zmie­nio­no wystrój jej wnę­trza, wyko­na­no pięć nowych witra­ży z wize­run­ka­mi świę­tych z okre­su pon­ty­fi­ka­tu św. Jana Paw­ła II i wymie­nio­no wszyst­kie okna i zain­sta­lo­wa­no nagło­śnie­nie. Na par­te­rze ple­ba­nii prze­pro­wa­dzo­no kapi­tal­ny remont i dobu­do­wa­no weran­dę na pocze­kal­nię do biu­ra parafialnego.

Pro­bosz­czo­wie powojenni:

Ks. Fran­ci­szek Sma­gliń­ski (1945)

Ks. Fran­ci­szek Drost (1945−1972)

Ks. Witold Szprę­ga (1972−1976)

Ks. Jan Frie­del (1977−1984)

Ks. Hen­ryk Kotlen­ga (1984−2013)

Ks. Zbi­gniew Stra­szew­ski – od 2013

Księ­ża pocho­dzą­cy z Czerska:

Ks. Jozef Rocław­ski – 1948

Ks. Kle­mens Muzioł – 1948 (prac. w Bra­zy­lii) (spo­czy­wa na cmen­ta­rzu w Czersku)

Ks. Anto­ni Sękow­ski — 1954

Ks. Tade­usz Klicz­kow­ski — 1962 (oblat NMP)

Ks. Jerzy Mro­czyń­ski — 1972

Ks. Zyg­fryd Lan­dow­ski – 1972

Ks. Zyg­munt Szmidt – 1983 (misjo­narz werbista)

Ks. Woj­ciech Osto­ja-Lin­ski – 1984

Ks. Wie­sław Kra­iń­ski – 1989

Ks. Marek Borzysz­kow­ski — 1990

Ks. Jacek Wyro­wiń­ski – 1990

Ks. Maciej Osto­ja-Lin­ski – 1991 (Świę­ta Rodzina)

Ks. Mariusz Falk – 1993

Ks. Krzysz­tof Koso­budz­ki – 1995

Ks. Piotr Szlach­ci­kow­ski – 1996

Ks. Piotr Gliń­ski – 1997

Ks. Ryszard Thie­de – 1999

Ks. Tade­usz Gali­kow­ski – 2000

Ks. Rado­sław Orli­kow­ski – 2003

Ks. Robert Elak – 2006

Ks. Mar­cin Lesz­czyń­ski – 2009

Ks. Marek Chmist – 2013

Ks. Adam Chy­ła ‑2019

Sio­stry zakon­ne pocho­dzą­ce z para­fii Czersk:

Zgro­ma­dze­nie Sióstr Elżbietanek

Salo­mea Sękow­ska (1874−1957)

Kla­ra Sen­kow­ska (1883−1957)

Kata­rzy­na Sen­kow­ska (1884−1950)

Cecy­lia San­kow­ska (1891−1965)

Mar­ta San­kow­ska (1893−1926)

Mar­cjan­na San­kow­ska (1885−1964)

Cecy­lia Jani­kow­ska (1920−2011)

Anie­la Łan­gow­ska (1930−2011)

Flo­ria­na Cie­niuch (+2004)

Hali­na San­kow­ska (ślu­by 1985)

Karo­li­na Bloch ( ślu­by 1990)

Fran­cisz­kan­ki

Cele­sta Baszanowska

Zmar­twych­wstan­ki

Olga Repiń­ska (2014)

Fau­styn­ki

Kaja Gra­dow­ska (2014)